ΦΩΤΙΑ. Πότε ανακαλύφθηκε και ποιος ο ρόλος της στη διαγροφή;

[Θανάσης Αποστόλου]

ΦΩΤΙΑ. Πότε ανακαλύφθηκε και ποιος ο ρόλος της στη διατροφή;

Η φωτιά και η επίδρασή της στον άνθρωπο μέσω του μαγειρέματος της τροφής, ένα από τα θέματα που με απασχόλησαν πολύ όσο έγραφα το βιβλίο. Παρακάτω παραθέτω κάποιες σημειώσεις μου για το σημαντικό αυτό θέμα, που όμως έκρινα ότι δε χρειαζόταν να αναφερθεί λεπτομερώς στο βιβλίο.

Πότε ανακαλύφθηκε η φωτιά; Επειδή δεν ήμασταν εκεί όταν έγινε, το μόνο στο οποίο μπορούμε να στηριχθούμε είναι τα ευρήματα και οι λογικές υποθέσεις. Οι πιο δύσπιστοι επιστήμονες αποδέχονται ότι η συστηματική χρήση και ο απόλυτος έλεγχος από όλους τους ανθρώπους ξεκίνησε τουλάχιστον πριν 230.000 χρόνια, αλλά αυτό είναι κάπως παραπλανητικό...

Το ότι έχουμε αποδείξεις για συστηματική χρήση πριν 230.000 χρόνια δε σημαίνει ότι πράγματι έγινε έτσι, αλλά ότι ΤΟΥΛΑΧΙΣΤΟΝ από τότε είμαστε σίγουροι ότι συνέβαινε έτσι. Μπορεί δηλαδή αντί για 230.000 χρόνια να συνέβη πριν 700.000 χρόνια ο απόλυτος έλεγχος πάνω στη φωτιά. Δε μπορούμε να ξέρουμε με σιγουριά.

Τελευταία επιστημονικά ευρήματα για χρήση της 1 εκατομμύριο χρόνια πριν, αλλά και κάποια (όχι απολύτως βέβαια) στοιχεία ότι χρησιμοποιήθηκε πριν 1,5 εκατομμύρια χρόνια.

Η (υποκειμενική) γνώμη μου μετά από αρκετή μελέτη:

- πριν 1 – 1,5 εκατομμύριο χρόνια. άρχισε να χρησιμοποιείται κυρίως ευκαιριακά όποτε ήταν διαθέσιμη (από κεραυνούς, πυρκαγιές κλπ) αλλά και με απόλυτο έλεγχο, από λίγες όμως ομάδες προγόνων μας.
- πριν 500.000 χρόνια τουλάχιστον, ξεκίνησε ο απόλυτος έλεγχος και η συστηματική χρήση από τους περισσότερους ανθρώπους.


Πώς ανακαλύφθηκε; Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές για το πώς έγινε η πρώτη ανακάλυψη. Ένας κεραυνός μπορεί να έβαλε φωτιά σε ένα δέντρο κοντά σε ομάδα ανθρωποειδών και έτσι να ξεκίνησαν από περιέργεια να πειραματίζονται με αυτή, ίσως για πρώτη φορά ως μέσο άμυνας απέναντι στα ανθρωποφάγα ζώα. Και λέω “για πρώτη φορά” διότι ο επείγον χαρακτήρας του φαινομένου της επιβίωσης, δίνει τεράστια ώθηση ακόμη και σε ένα χαμηλής ευφυίας ανθρωποειδές να δοκιμάσει τα πάντα προκειμένου να σωθεί.

Οι πυρκαγιές κατά τη γνώμη μου όμως είναι ακόμη πιθανότερος τρόπος με τον οποίο γνώρισε ο άνθρωπος τη δύναμη της φωτιάς, αλλά και να δοκιμάσει το καμένο (μαγειρεμένο) φαγητό! Έχει παρατηρηθεί και στις σύγχρονες πυρκαγιές ότι πολλά αρπαχτικά πτηνά εκμεταλλεύονται την πυρκαγιά για να κυνηγήσουν άλλα πτηνά και έντομα που προσπαθούν να γλυτώσουν από αυτή. Επίσης αρπακτικά ξηράς εκμεταλλεύονται ευκαιρίες κυνηγιού ή και τρώνε καμμένα πτώματα μετά την πυρκαγιά, ενώ όλα τα ζώα, φυτοφάγα και σαρκοφάγα, έχουν παρατηρηθεί να απολαμβάνουν να κάθονται κοντά σε μισοσβησμένες εστίες φωτιάς για να ζεσταθούν.* Είναι απίθανο το πιο έξυπνο ζώο, να άφηνε ανεκμετάλλευτη αυτή την κυνηγετική ευκαιρία. Επίσης απίθανο μου φαίνεται να μη δοκίμασαν να φάνε καμμένα (από την πυρκαγιά) ζώα και φυτά, ιδίως στις συνθήκες πείνας που επικρατούσαν σε μόνιμη βάση.


Το παρακάτω άρθρο από το newsit.gr δημοσιεύθηκε τον Απρίλιο του 2012 και αφορά τις νεότερες ανακαλύψεις αλλά και τις διαφωνίες των ειδικών σχετικά με την 1η συστηματική χρήση της φωτιάς στη ζωή του ανθρώπου. Ο τονισμός κάποιων φράσεων έγινε από μένα.

Ανακαλύφθηκαν τα αρχαιότερα ίχνη φωτιάς

Ευρήματα μίας διεθνούς ομάδας ερευνητών δείχνουν πως οι πρόγονοί μας μπορεί να χρησιμοποιούσαν φωτιά για να ζεσταθούν και να μαγειρεύουν ήδη πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια, δηλαδή περίπου 300.000 χρόνια νωρίτερα από ό,τι πίστευαν ως τώρα οι επιστήμονες.

Η ομάδα ερευνητών, με επικεφαλής τον ανθρωπολόγο Μάικλ Τζέιζαν του καναδικού πανεπιστημίου του Τορόντο ανακάλυψε μικροσκοπικά καλοδιατηρημένα ίχνη στάχτης μήκους λίγων χιλιοστών έως λίγων εκατοστών, από κλαδιά, φύλλα και χόρτα, μαζί με οστά ζώων και λίθινα εργαλεία, στο μεγάλο σπήλαιο Γουόντεργουερκ, στην άκρη της ερήμου Καλαχάρι, σε ένα γεωλογικό στρώμα ηλικίας περίπου ενός εκατ. ετών και σε βάθος 30 μέτρων από την είσοδο του σπηλαίου, γεγονός που καθιστά μάλλον απίθανα τα φυσικά αίτια της φωτιάς.

Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι πολύ πριν τον Homo Sapiens, o Homo Erectus (που εμφανίστηκε πριν από 1,9 εκατ. χρόνια και θεωρείται ο πιθανότερος κάτοικος του νοτιοαφρικανικού σπηλαίου) χρησιμοποιούσε τη φωτιά στην καθημερινή ζωή του.

Ο έλεγχος της φωτιάς από τον άνθρωπο υπήρξε μείζον γεγονός και ορόσημο στην εξέλιξή του, γιατί τόσο το μαγείρεμα της τροφής του, όσο και η κοινωνική συναναστροφή γύρω από τη φωτιά, άνοιξαν νέους δρόμους στον εγκέφαλό του και στον πολιτισμό του.

Επί εκατομμύρια χρόνια οι πρόγονοι των ανθρώπων στην Αφρική έτρωγαν ωμό κρέας και ωμά φυτά, κρύωναν πολύ ιδίως το χειμώνα, ενώ έπρεπε να κοιμούνται στο σκοτάδι υπό το φόβο της επιδρομής των άγριων ζώων. Όλα αυτά άλλαξαν με την χειραγώγηση της φωτιάς.

Σύμφωνα με τον καθηγητή βιολογικής ανθρωπολογίας του πανεπιστημίου Χάρβαρντ Ρίτσαρντ Ράγκαμ, το μαγείρεμα των τροφών ήταν αυτό που οριστικά διαχώρισε την εξέλιξη των ανθρώπων από εκείνη των γοριλών και των χιμπατζήδων. Οι άνθρωποι μπορούσαν να χωνεύουν πιο εύκολα την τροφή τους και να τροφοδοτούν με μεγαλύτερες ποσότητες ενέργειας τον ενεργοβόρο εγκέφαλό τους, ο οποίος μεγάλωσε σταδιακά και έτσι άρχισε να κάνει διαδοχικά άλματα προόδου.

Τα αρχαία ίχνη φωτιάς έχουν κατά καιρούς δημιουργήσει αντιμαχίες μεταξύ των επιστημόνων, επειδή έχει αποδειχτεί δύσκολο να διακρίνουν ανάμεσα στις φωτιές που είχαν ξεσπάσει με φυσικό τρόπο (π.χ. λόγω πτώσης κεραυνού), από αυτές που είχαν ανάψει οι ίδιοι οι άνθρωποι.

Έως τώρα τα αρχαιότερα ίχνη φωτιάς είχαν εντοπιστεί στο Ισραήλ και χρονολογούνται πριν από 790.000 χρόνια περίπου, όμως η συγκεκριμένη τοποθεσία είναι εκτεθειμένη (όχι σπήλαιο) κι έτσι η φωτιά μπορεί να είχε φυσική προέλευση. Οι αρχαιότερες -ευρέως αποδεκτές από τους επιστήμονες- ενδείξεις για φωτιά που χρησιμοποιήθηκε σε μαγείρεμα, χρονολογούνται πριν από 400.000 χρόνια.

Αυτή τη φορά οι ερευνητές αξιοποίησαν τις πιο σύγχρονες μεθόδους ανάλυσης των απομειναριών της φωτιάς και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι όντως υπήρξε ανθρώπινο δημιούργημα ήδη πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια, κάτι που ως τώρα εθεωρείτο αδύνατο.

Αν και τα νέα ευρήματα στηρίζουν τη θεωρία του Ράγκαμ για την κρίσιμη εξελικτική σημασία της φωτιάς και του μαγειρέματος, και αυτή φορά υπάρχουν αμφισβητήσεις για αυτό τον ισχυρισμό από άλλους σκεπτικιστές επιστήμονες, οι οποίοι ζητούν ήδη περισσότερες αποδείξεις. Κυρίως επιμένουν ότι πρέπει να βρεθούν εξίσου αρχαίες εστίες φωτιάς κατασκευασμένες από ανθρώπους (δεν έχουν ακόμα βρεθεί) και όχι απλώς στάχτες.

[Θανάσης Αποστόλου]

ένα ακόμη άρθρο στα Ελληνικά, στο οποίο φαίνεται η διχογνωμία μεταξύ των ειδικών σχετικά με το πότε μπήκε η φωτιά στη ζωή του ανθρώπου.

Η φωτιά στην Ευρώπη τέθηκε υπό έλεγχο πριν από 400.000 χρόνια

15/03/2011

Μια διαφορετική εικόνα για το απώτατο παρελθόν της Ευρώπης και πώς αυτή κατοικήθηκε, υπό αντίξοες συνθήκες, από ανθρώπους, οι οποίοι δεν είχαν ακόμα θέσει υπό τον έλεγχό τους τη φωτιά, έρχεται να δώσει μια νέα έρευνα Ολλανδών και Αμερικανών επιστημόνων, που δείχνει ότι οι άνθρωποι στην ήπειρό μας απέκτησαν τον έλεγχο της φωτιάς αρκετά αργότερα από ό,τι πίστευαν μέχρι σήμερα οι επιστήμονες.

Το πότε ακριβώς η φωτιά έγινε αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινής ζωής και εργαλείο των ανθρώπων, παραμένει ένα επίμαχο επιστημονικό ζήτημα. Αντίθετα με τα λίθινα εργαλεία, που διατηρούνται καλά με το πέρασμα του χρόνου και τα πρώτα από αυτά έχουν βρεθεί στην Αφρική και χρονολογηθεί πριν από περίπου 2,6 εκατ. χρόνια, οι στάχτες και τα κάρβουνα από τις αρχαίες παραστιές δύσκολα διατηρούνται και χρονολογούνται. Μέχρι τώρα, οι περισσότεροι ανθρωπολόγοι δέχονταν ότι οι πρόγονοί μας έπρεπε πρώτα να “κατακτήσουν” τη φωτιά, πριν ξεκινήσουν τις μεταναστεύσεις τους προς την Ευρώπη και αλλού.

Τα νέα δεδομένα, όμως, φαίνεται να υποστηρίζουν την άποψη ότι οι προϊστορικοί άνθρωποι επεκτάθηκαν από την Αφρική στα βόρεια παγωμένα κλίματα χωρίς να έχουν την ευεργετική προστασία της φωτιάς, κάτι που πιθανώς ανατρέπει και την θεωρία ότι το μαγείρεμα έπαιξε το ρόλο του εξελικτικού “καταλύτη” και σπινθήρα, που πυροδότησε την μεγέθυνση του ανθρωπίνου εγκεφάλου. Τα ευρεθέντα παλαιότερα ίχνη φωτιάς, σε προϊστορικές τοποθεσίες, δεν συνεπάγονται κατ’ ανάγκη ότι οι άνθρωποι ήλεγχαν πραγματικά τη φωτιά, καθώς μπορεί απλώς να εκμεταλλεύονταν τις φωτιές που άναβαν τυχαία από φυσικές αιτίες (π.χ. κεραυνούς).

Ο καθηγητής Βιλ Ρόεμπρουκς του Πανεπιστημίου του Λάιντεν και η Πάολα Βίλα του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Κολοράντο, που δημοσίευσαν τη σχετική μελέτη στο περιοδικό PNAS της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ, σύμφωνα με τo “Nature” και το “New Scientist”, επανεξέτασαν και σύγκριναν στοιχεία από 141 προϊστορικές ευρωπαϊκές τοποθεσίες, ψάχνοντας ειδικά για φωτιές που είναι απίθανο να άναψαν με φυσικό τρόπο.

Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι πιθανότατα οι πρόγονοι του ανθρώπου, οι οποίοι πρώτοι μετανάστευσαν στην Ευρώπη πριν περίπου ένα εκατομμύριο χρόνια, μάλλον ξεπάγιαζαν, καθώς δεν είχαν ανακαλύψει τη φωτιά, η οποία φαίνεται να κάνει την εμφάνισή της περίπου πριν από 400.000 χρόνια, πράγμα που σημαίνει ότι -αν μετανάστευσαν πριν από ένα εκατ. χρόνια- έμειναν χωρίς φωτιά επί περίπου 600.000 χρόνια.

Οι αρχαιότερες εστίες ελεγχόμενης φωτιάς στην Ευρώπη, σύμφωνα με τους ερευνητές, δεν είναι παλαιότερες από 300.000 έως το πολύ 400.000 χρόνια (οι δύο παλαιότερες παραστιές βρέθηκαν στη Βρετανία και τη Γερμανία), ερχόμενες έτσι σε σύγκρουση με τις απόψεις άλλων αρχαιολόγων που εκτιμούν ότι υπάρχουν ενδείξεις για ελεγχόμενη φωτιά ήδη πριν από 1,6 εκατ. χρόνια.

Ο ανθρωπολόγος Ρίτσαρντ Ράγκαμ του πανεπιστημίου Χάρβαρντ, που δήλωσε ότι δεν έχει πειστεί από τη νέα μελέτη, αποδίδει στο μαγείρεμα την απότομη εξέλιξη του ανθρώπου και πιστεύει ότι η σκόπιμη χρήση της φωτιάς άρχισε πριν από 1,9 εκατ. χρόνια, επιτρέποντας στους ανθρώπους να μαγειρεύουν την τροφή τους και να τη χωνεύουν καλύτερα, με αποτέλεσμα να απελευθερώσουν ενέργεια για άλλες χρήσεις (π.χ. διεύρυνση εγκεφάλου, γλώσσα και σκέψη).

Αν και οι Ρόεμπρουκς και Βίλα μελέτησαν τοποθεσίες μόνο στην Ευρώπη, πιστεύουν ότι η θεωρία τους για την πολύ πιο όψιμη χρήση της φωτιάς έχει ευρύτερη ισχύ, επιμένοντας ότι τα ίχνη πρώιμων εστιών φωτιάς σε άλλες ηπείρους τελικά δεν είναι τίποτε περισσότερο από φωτιές που προκλήθηκαν με τυχαίο και φυσικό τρόπο. Μόνο μια αινιγματική τοποθεσία στο Ισραήλ πιστεύουν ότι διαφέρει και παρέχει βάσιμες ενδείξεις για ελεγχόμενη χρήση της φωτιάς πριν από 780.000 χρόνια.

Εξάλλου, οι δύο ερευνητές ανακάλυψαν ότι οι πρώτες εστίες φωτιάς στην Ευρώπη φαίνεται να είναι συχνές σε τοποθεσίες εγκατάστασης των Νεάντερταλ, άλλη μια αναπάντεχη ένδειξη ότι οι “ξάδελφοι” του homo sapiens ήσαν πιο εξελιγμένοι νοητικά από ό,τι πιστεύουν οι περισσότεροι επιστήμονες, που θεωρούν ότι οι Νεάντερταλ είχαν απλώς περιστασιακά ανάψει φωτιές και δεν έκαναν συνεχή χρήση της.

Τώρα προκύπτει πως οι Νεάντερταλ -που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη και στην Κεντρική Ασία πριν από 400.000 έως 500.000 χρόνια και εξαφανίστηκαν πριν από περίπου 30.000 χρόνια- όχι μόνο άναβαν συστηματικά φωτιές, αλλά και ήσαν από τους πρώτους που το έκαναν στην Ευρώπη, χωρίς να αποκλείεται να μαγείρευαν κιόλας. Ενώ τα αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στην Ευρώπη ανάγονται πριν από περίπου ένα εκατομμύριο χρόνια, οι σύγχρονοι άνθρωποι (homo sapiens) άρχισαν να έρχονται στην “γηραιά ήπειρο” πριν από 40.000 έως 60.000 χρόνια.

Πηγή: healthyliving.gr

κι ένα ακόμη άρθρο από Ελευθεροτυπία στο ίδιο πνεύμα:

Πότε ανακάλυψε ο άνθρωπος τη φωτιά;

Η απαρχή της χρήσης της από τον άνθρωπο είναι ένα ζήτημα που συνεχίζει να προκαλεί έντονες αντιπαραθέσεις στην επιστημονική κοινότητα. Οι περισσότεροι αρχαιολόγοι, ωστόσο, τείνουν να συμφωνήσουν πως η αποίκηση περιοχών εκτός Αφρικής, και ειδικά περιοχών όπως η Ευρώπη όπου οι θερμοκρασίες τότε βρίσκονταν υπό το μηδέν, είναι όντως άμεσα συνδεδεμένη με την καθημερινή χρήση μεταχείριση της φωτιάς.

Σε πρόσφατη μελέτη τους, ο Βιλ Ρόμπροεκ, διαπρεπής ολλανδός αρχαιολόγος και η Πάολα Βίγια από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Κολοράντο, εξετάζουν τα διαθέσιμα στοιχεία από την Ευρώπη και καταλήγουν πως οι πρώιμοι άνθρωποι μετακινήθηκαν βόρεια χωρίς να είναι εξοικειωμένοι με τον έλεγχο της φωτιάς. Η χρήση της ξεκίνησε να αποτελεί καθημερινή δραστηριότητα πολύ αργότερα, 300.000 με 400.000 χρόνια μετά.

Η κατασκευή λίθινων εργαλείων και ο έλεγχος της φωτιάς είναι αναμφισβήτητα τα δύο σημαντικότερα γεγονότα στην τεχνολογική εξέλιξη των πρωτόγονων ανθρώπων. Για τα μεν πρώτα γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι έγιναν αναπόσταστο κομμάτι της καθημερινότητας περίπου πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια. Για τη φωτιά οι επιστήμονες ακόμα ερίζουν.

Κάποιοι ισχυρίζονται πως υπάρχουν ενδείξεις για χρήση της πριν 1,6 εκατομμύρια χρόνια στην Αφρική, βασιζόμενοι κυρίως στη θεωρία του Ρίτσαρντ Ράνγκχαμ ότι η φωτιά αποτέλεσε βασική εξελικτική δύναμη για την ανάπτυξη του ανθρώπινου εγκεφάλου.

Η μαγειρεμένη τροφή έκανε την πέψη ευκολότερη και η ενέργεια που εξοικονομήθηκε από το γεγονός αυτό διατέθηκε στην εγκεφαλική ωρίμανση. Επίσης, το μαγείρεμα του φαγητού άλλαξε τις κοινωνικές συνήθειες του ανθρώπου, ο οποίος ξεκίνησε να μοιράζεται την τροφή του γύρω από φωτιές, αυξάνοντας την κοινωνικοποίησή του. Ο Ράνγκχαμ χρονολογεί αυτές τις εξελίξεις περίπου παράλληλα με την εμφάνιση του Homo Erectus, δηλαδή πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια.

Η μελέτη του Ρόεμπροκ και της Βίγια, όμως, απορρίπτει αυτές τις θεωρίες, αλλά και την εγκυρότητα των ευρημάτων τα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί για να τις τεκμηριώσουν. Τα ευρήματα αυτά, όπως καμένα κόκκαλα και κάρβουνο, λένε, θα μπορούσαν εύκολα να έχουν δημιουργηθεί από κεραυνούς, εκρήξεις ηφαιστείων ή και φυσικές φωτιές. Οι ενδείξεις της φωτιάς είναι εύκολο να εντοπιστούν, όμως το αν αυτές προήλθαν από φυσική ή ανθρώπινη δραστηριότητα είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, δυσκολεύοντας το ερευνητικό έργο.

Τα στοιχεία από την ευρωπαϊκή ήπειρο οδηγούν στο συμπέρασμα πως η καθημερινή και ελεγχόμενη χρήση της φωτιάς είναι πιο πρόσφατο φαινόμενο, που συναντάται στο δεύτερο μισό της Μέσης Πλειστόκαινου περιόδου, χωρίς αυτό να απορρίπτει την πιθανότητα περιστασιακής χρήσης της νωρίτερα.

Σε περιοχές με ηφαιστειακή δραστηριότητα ή με συχνές καταιγίδες που προκαλούν κεραυνούς, ο άνθρωπος βρισκόταν συχνά αντιμέτωπος με φυσικές φωτιές και πιθανόν να τις εκμεταλλευόταν προς όφελός του σποραδικά.

Ο άνθρωπος μετακινήθηκε και κατοίκησε βορειότερες περιοχές, εκτός Αφρικής, πολύ πριν από τη Μέση Πλειστόκαινο. Ευρήματα στον νότιο Καύκασο, στη σημερινή Γεωργία, αλλά και στη βόρεια Κίνα, δείχνουν πως οι περιοχές αυτές είχαν κατοικηθεί από προϊστορικούς ανθρώπους πάνω από 1,5 εκατομμύρια χρόνια πριν. Αυτό σημαίνει πως μπορούσαν να ζήσουν σε περιοχές με χειμερινές θερμοκρασίες υπό το μηδέν χωρίς τη χρήση της φωτιάς.

Το πόρισμα των ερευνητών, λοιπόν, δημιουργεί το ερώτημα πώς οι πρώιμοι αυτοί άνθρωποι μπορούσαν να επιβιώνουν σε ψυχρά κλίματα στην Ασία και την Ευρώπη χωρίς φωτιά. Ενας δραστήριος τρόπος ζωής και διατροφή υψηλή σε πρωτεΐνες μπορεί να είχε αυξήσει σημαντικά τον μεταβολισμό τους, με αποτέλεσμα την καλύτερη προσαρμογή τους στο κρύο.

Θα ήταν λογικό η χρήση της φωτιάς να ήταν διαδεδομένη στα βορειότερα γεωγραφικά πλάτη κατά την Παλαιολιθική εποχή, όμως η μελέτη καταλήγει πως δεν υπάρχουν ξεκάθαρες ενδείξεις γι' αυτήν πριν από το δεύτερο μισό της Μέσης Πλειστόκαινου. Οι αναπαραστάσεις σε σπηλιές στις αρχές της Πλειστόκαινου εποχής στην Ευρώπη δεν περιέχουν στοιχεία που να υποδεικνύουν χρήση της φωτιάς. Ο μεγάλος αριθμός και η ευκρινής ποιότητά τους είναι σημαντική, και, γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, η έλλειψη ενδείξεων είναι κάτι που δεν μπορεί να αγνοηθεί.

Η απλούστερη εξήγηση είναι πως ο έλεγχός της δεν ήταν διαδεδομένος πριν από 300.000 με 400.000 χρόνια και δεν αποτελούσε μέρος της καθημερινότητας των πρώτων κατοίκων της Ευρώπης. Πολύ αργότερα, με την εμφάνιση των Νεάντερνταλ, η φωτιά διαδόθηκε και έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης τεχνολογίας, καθώς άρχισε να αξιοποιείται όχι μόνο για τη ζεστασιά, το μαγείρεμα της τροφής και τον φωτισμό, αλλά και για την παραγωγή νέων αντικειμένων.

Η επίδραση του μαγειρεμένου φαγητού, στην ανθρώπινη εξέλιξη είναι ένα θέμα που αναφέρεται στο βιβλίο "το γλυκό ένστικτο", όμως μελλοντικά θα συμπληρώσω εδώ για το θέμα κάποιες επιπλέον πληροφορίες.